گردشگری هنری به عنوان زیرمجموعه ای از گردشگری فرهنگی قدمتی به درازای طول عمر گردشگری دارد؛ همواره بسیاری از افراد از گذشته تا به امروز، برای سیراب کردن عطش کنجکاوی و به منظور حضور و بهره مندی های شخصی از موزه های پرآوازه، جشنواره های هنری، کنسرت های موسیقی، رویداد های آشپزی و … آهنگ سفر کرده و می کنند.

اما این نوع از گردشگری ارائه ی خلاقانه ایست که در نتیجه ی پیوند فرهنگ، هنر و صنعت گردشگری پا به عرصه وجود گذاشته است. مفهوم هنر در گردشگری دارای دو وجه است؛ وجه فرهنگی مانند نصب مجسمه ها، برپا داشتن بناهای تاریخی، ایجاد نقاشی های دیواری یا برگزاری نمایشگاه های هنری؛ و وجه تجاری که افراد به ازای پرداخت وجهی معین نوعی از بیان یا توصیفات هنری را می بینند یا می شنوند. بسیاری از شهرها از جنبه های تجاری یا فرهنگی هنر بهره نمی برند ولی برخی از شهرهای جهان مانند نیویورک (پایتخت جهانی هنر) هنر را به بخش عمده ای از عرضه داشت های گردشگری خود تبدیل می کنند.

میراث فرهنگی – هنری یک منطقه از پتانسیل های بالقوه برای جذب گردشگران و ارتقا کیفیت زندگی ساکنین منطقه برخوردار است. از طرف دیگر، هنر و فرهنگ نیرویی قوی در حیات و نوزایی شهرها به شمار می آیند که با افزایش جذابیت شهرها، شانس بازدید از آن ها را افزایش می دهند.

یک شهر یا منطقه با داشتن گزینه های متنوع فرهنگی و جاذبه هایی مانند موزه، رستوران، گالری هنری، اپرا، سالن های نمایش، نه تنها برای ساکنین خود جذابیت خلق می کند بلکه برای گردشگران نیز دلربایی می کند. زیرا بسترهای فرهنگی و هنری می توانند خاطرات به یادماندنی تری را کشف و ایجاد کنند.

شایان ذکر است که گردشگری هنری نسبت به دیگر انواع گردشگری نیازمند صرف هزینه بیشتری است. ماهیت گردشگری هنری و صرفا هنر به گونه ای است که بیشتر برای علاقه مندان و متخصصان این حوزه جذابیت دارد و افرادی را به سوی خود جلب می کند که تمایل بیشتری به پرداخت هزینه های آن دارند.

گردشگری در شکل گیری و توسعه جشنواره های هنری نقش به سزایی دارد. این جشنواره ها با اهداف اشتراک علایق مشترک بین افراد، تجلیل از هنری خاص یا فرهنگ محلی برپا می شوند و به دنبال آن علاوه بر ایجاد فرصت های مشارکتی و حضور ساکنین، به افزایش آگاهی از مکان، ایجاد تصویری مثبت از شهر یا مقصد و ترویج و تبلیغات مقصد گردشگری کمک می کنند. یکی از تکنیک های برند سازی شهری سازماندهی رویداد های مشخصی است که پیوند نزدیکی با گردشگری هنری دارند نظیر نمایشگاه های صنایع دستی و هنرهای تجسمی، کارگاه های هنری، جشنواره های موسیقی و فیلم. این رویدادها می توانند تصویری از سرزندگی شهر را به گردشگران، ساکنین و سرمایه گذران بالقوه منتقل سازند.

با برگزاری این دست رویدادها و جشنواره ها، خصوصا در سطح بین المللی، و با بهره گیری از موضوعات فرهنگی و تاریخی می توان تصویری فرهنگی از جامعه مقصد ارائه داد و از مزایای گردشگری منتفع شد. با حضور گردشگران در برنامه هایی مانند تئاتر، اوپرا، کنسرت های موسیقی و غیره، تنها بحث درآمد های حاصل از فروش بلیت مطرح نیست زیرا گردشگر از دیگر خدمات و تسهیلات گردشگری همانند حمل و نقل، اقامت، پذیرایی نیز استفاده خواهد کرد و تزریق مالی قابل توجهی را به چرخه اقتصادی خواهد داشت.

جشنواره فیلم کن یکی از شناخته شده ترین جشنواره های هنری است که در فرانسه برگزار می شود و بخش اطلاعات گردشگری این جشنواره کلیه خدمات مرتبط را به بازدید کنندگان ارائه می دهد. برای مثال در سال 2013 حدود 30 هزار نفر در این جشنواره حضور داشتند.

موضوع مورد توجه دیگر شبکه ی شهرهای خلاق یونسکو است که در حال حاضر با 166 کشور عضو در تلاش است خلاقیت و صنایع فرهنگی را در برنامه های توسعه در سطح محلی و همکاری های بین المللی وارد سازد. این شبکه هفت بخش خلاق را در نظر گرفته است که همگی با هنر در ارتباط نزدیک هستند: صنایع دستی و هنرهای محلی، هنرهای رسانه ای، فیلم، طراحی، غذا، ادبیات و موسیقی. به تازگی دو شهر رشت (شهر خلاق غذا) و اصفهان (شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای محلی) به این جمع اضافه شده اند. شهرهای موجود در این شبکه هر یک مزیت هنری خاصی دارند که قطعا برای گردشگران جذاب خواهند بود.

بخشی دیگر از گردشگری هنری بازدید از موزه ها و گالری های هنری است. سایت نشنال جئوگرافیک، 10 موزه و گالری برتر جهان را معرفی کرده است که عبارتند از: موزه و مجموعه تحقیقاتی اسمیت سونیان واشینگتن، لوور پاریس، موزه آکروپلیس آتن، آرمیتاژ سنپترزبورگ، موزه بریتیش لندن، پاردو مادرید، موزه هنر متروپلیتن نیویورک، موزه واتیکان، گالری اوفیزی فلورانس و Rijksmuseum آمستردام. این موزه ها و گالری های هنری با فروش بلیت و هزینه های جانبی بی شک تاثیر مهمی در درآمد های گردشگری مقصد دارند. برای مثال در سال 2014 حدود 9 میلیون نفر از موزه لوور بازدید کردند و بلیط ورودی برای هر فرد 15 یورو بوده که در نتیجه آن بیش از 135 میلیون یورو عایدی برای کشور فرانسه به همراه داشته است.

سایت travel and leisure شهرهای برتر از نظر فرهنگ و هنر را نیز فهرست کرده است. پاریس در جایگاه اول و فلورانس، کیوتو، رم، نیویورک، لندن، سنت پترزبورگ، واشینگتون، ونیس، اورشلیم، وین، بارسلونا، مادرید، سان فرانسیسکو و استانبول در رتبه های بعدی قرار دارند. این شهرها سالیانه گردشگران بسیاری را به خود جلب می کند. فرهنگ، هنر و رویدادهای هنری از مهمترین عوامل جلب گردشگران به این شهرها به شمار می آید. در این کشورها، دولت ها از رویداد ها و فعالیت های هنری حمایت می کنند و تلاش می کنند تا آنها را به عنوان بخشی از استراتژی های توسعه اقتصادی و فرهنگی شهرهای خود ارتقا دهند.

رویداد های هنری جایگاه مهمی در جوامع محلی دارند زیرا غرور و هویت محلی را برای مردم محلی به ارمغان می آورند. به علاوه گردشگری هنری نقش قابل توجهی در زمینه برنامه ریزی مقصد گردشگری و افزایش پیوند گردشگری و تجارت در جامعه میزبان بازی می کند.

درست است که گردشگری می تواند اثرات منفی چون نمایشی شدن رویداد های هنری و فرهنگی و کاهش اصالت آنها را به همراه داشته باشد اما مدیریت و برنامه ریزی کارآمد می تواند از اثرات این پیامدها بکاهد. به هر حال گسترش فعالیت های گردشگری هنری می تواند پیامدهای مثبتی نیز داشته باشد. ساخت تصویری ویژه از مقصد، ایجاد جاذبه های متنوع و نوین گردشگری، ایجاد اثرات اقتصادی مثبت، غلبه بر فصلی بودن و حمایت از بخش های فعال این حوزه از تاثیرات مثبت گردشگری هنری بر مقصد گردشگری است.

آیا ایران از بسترهای لازم برای توسعه گردشگری هنری برخوردار است؟

در ایران پتانسیل های توسعه گردشگری هنری بسیار است، از انواع جشنواره های هنری و آثار هنرمندان حوزه های مختلف هنر گرفته تا موزه ها و گنجینه های غنی از فرهنگ و تاریخ این کشور، همگی می توانند بستری مناسب برای توسعه گردشگری هنری در کشور ایجاد کنند.

علاوه بر این، انتخاب شهرهای اصفهان و رشت در شبکه ی شهرهای خلاق جهانی نیز امکان جذب گردشگر را به این مقاصد راحت تر و ممکن تر ساخته است.

در حوزه فیلم، جشنواره های بین المللی متعددی در سطح کشور برگزار می شود که تعدادی از آن ها تنها واژه ی بین المللی را به یدک می کشند و خبری از حضور بازدید کنندگان خارجی نیست. البته مادامی که برای رویدادهای هنری برنامه ریزی های لازم صورت نگیرد و در اولویت دستور کار دولت و شهرداری ها قرار نگیرد، نمی توان توقعی بیش از این نیز داشت.

اما چرا تا به حال اقدام خاصی در راستای توسعه گردشگری هنری در کشور صورت نگرفته است؟

شاید دلیل عمده این بی توجهی، عدم ارزش گذاری مردم، دولت و فعالان صنعت برای گردشگری هنری و فعالیت های مرتبط با آن است. بازدید از موزه ها، گالری های هنری و حتی حضور در سالن های نمایش و کنسرت های موسیقی همیشه در اولویت دوم اوقات فراغت افراد قرار داشته و معمولا به عنوان کالایی غیر ضروری و لوکس به آن نگاه شده است. مادامی که چنین نگاهی در داخل کشور به گردشگری هنری وجود داشته باشد، توسعه آن به منظور جذب گردشگر امکان پذیر نخواهد بود.

علاوه بر این، عدم وجود زیرساخت های کافی و محدودیت های قانونی مانع از برگزاری جشنواره های هنری می شود. از طرف دیگر، کشور ما علاوه بر صدها هنرمند طراز اول مطرح در سطح جهانی که خود می توانند عامل جذب طرفداران به کشور باشند، دارای میراث فرهنگی ناملموس گسترده ای است که هرکدام قابلیت تبدیل شدن به جشنواره های هنری را به مثابه آینه ای تمام نما از هنر و فرهنگ ایرانی دارد.

حرف آخر

هنر رابطه ی تنگاتنگی با فرهنگ و هویت ملت ها دارد. متاسفانه گردشگری هنری تا کنون مورد بی مهری بسیاری از سازمان های متولی فرهنگ، هنر و گردشگری کشور بوده است.

رواج گردشگری هنری نه تنها در بین گردشگران ورودی بلکه در بین گردشگران داخلی کشور نیز خالی از لطف نیست. آشنا کردن یک جامعه با داشته های فرهنگی و هنری خود، از مهمترین دغدغه های هر نظام سیاسی و اداری است. ارتقا دانش فرهنگی و هنری اگر بتواند بستر ساز مشارکت های عمومی بیشتر در عرصه های فرهنگ و هنر کشور شود، می تواند حلقه های امید را بر رشد فرهنگی و اجتماعی جوامع محکم سازد.

هنوز هم بسیاری از اندیشمندان معتقدند که آموزش و یادگیری از طریق هنر و مشارکت در فعالیت های گروهی، بهترین شیوه ی موجود است.